sábado, 14 de agosto de 2010

Diccionario Español - Kechwa - Aymara


A-Español Quechua Aymara
Abajo Uray Aynacha
Abandonar Sagerparina Jaytjaña
Abarca Huisku Wuiskhu
Abeja Wayrurongo Wayronkgo
Abertura Jusku, laja Ccajlla
Abierto Kichaskka Histtarata
Abogado Rimigatajg Atamarapiri
Abortar Sulluna Sulluña
Aborto Sullo Sullu
Abrazo Ujllana Khomanta
Abrevadero Ujyana Umawi
Abrir Kichana Jhistaraña
Abrojo Kkipu Kipu
Abuelo Awichu Achachila
Abundar Askjga Hualija
Acabado Tucuchaskka Tukustata
Acabar Tucuy Tucuyaña
Acabarse Tucucun Tucusi
Acabarse Tukusga Tukusiña
Acaparador Riscataj Catuquipa
Acariciar Munarana Muñaraña
Acarrear Astana Astaña
Acaso Icha Ichas
Accidente Pailla Jhupañaqui
Acercar Kaillachina Jhakkachaña
Aclarar Suttichaskga Khantata
Acondicionar Allichana Kkacharaña
Acongojar Llaquichina Llaquiyaña
Aconsejar Kunsejana Yuicaña
Acortar Juchuyyachina Hiscaptayaña
Acostarse Puñuycuna lquintasiña
Adelante Ñaupajpi Nairakkata
Afuera Jahuapi Ankcaru
Agacharse Kumpucuna Altaña
Agua Yaku Uma
Ahora Kunan Hicha
Ahorcar Sipina Haichcataña
Aire Wuayra Thaya
Airear Wuayrachina Thajteyaña
Ajeno Wajpat Yakgan
Aji Uchu Waica
Ala Lijra Chekja
Alabancioso Alabacujg Yupaychasiri
Alabar Yupaychana Yupaychaña
Alargar Hatunyachina Hilayaña
Alba Tuta-Tuta Pacha-Khantati
Alborear Sutiyay Khantati
Alcanzar Jayuana Lukktaña
Alcanzarse Jaywacuna Lukktasiña
Alcón Mamani Mamani
Aldea Llajta Marca
Aldeano Llajtmanta Marcanquiri
Alegrar Kusichina Cusisiyaña
Alegrarse Kusicuna Qusisiña
Alegre Kusiskga Cusisita
Alejarse Caruchacuna Hayachasiña
Algodón Khia Khia
Alguno Pipas Quitisa
Aliento Samana Samaña
Alimentar Mikuchina Mankayaña
Alimento Mikuy Mankka
Aliviar Allinyana Waliptayaña
Allá Jakgaypi Kaya
Alma Mulla Ajayu
Almohada Sanhuana Chigmaña
Alojado Paskaskka Kkurpachata
Alojamiento Pascana Kkurpa
Alpaca Allpaka Alpaga
Alquilar Arrendana Inachaña
Alquilarse Arrendacuna Inachasiña
Alumbrar Kanchachina Kantayaña
Amado Munaskka Munata
Amancebado Amancebaskka Sipasini
Amanecer Pakkarin Khantati
Amanecerse Pakkarina Khatatasiña
Amar Munayi Munaña
Amargo Kallcu Kallku, Jaru
Amarillento Quelluyaskga Killuptata
Amarrar Watana Chinuña
Amarrarse Watakuna Chinusiña
Amarse Munacuna Munasiña
Amasar Ñatuna Natunaña
Ambos Iskaynin Purapa
Amén Jinacachun Ukamaraquipanay
Amigo Rejsisga Wintata
Amo Tata Tata
Amontonar Muntunaskka Kolluchaña
Amoroso Munacuj Munasiri
Añadir Yapana Yapaña
Anciana Awicha Awicha
Anciano Awichu Achachila
Andando Purisaspa Sarasa
Andar Purina Saraña
Andes Anti Antis
Anillo Siwi Sini
Animal Uywa Uywa
Año Wata Mara
Año nuevo Mosoj huata Machacmara
Anoche Kgaina-tuta Masayppu
Anochecer Chisiyan Haippthapi
Anteanoche Kanimppachisi Hualayppu
Anteayer Kkanimpa-punchay Hualuru
Antepasados Machucuna Achachilasanaka
Antes Inan Naira
Anunciar Yachachina Isapaña
Anunciarse Wuillana Atañaña
Apagar Wuñuchina Hihuarayaña
Aparecer Rikuriskga Unttaña
Apartar Laquina Laquiña
Aplanar Pampachana Pampachaña
Apolillado Thutaskka Thuthata
Apolillar Thuthana Thuthaña
Aprender Yachakgana Yatiña, Yategaña
Aprendido Yachana Yatita, Yatigata
Apretar Nitti Linittaña
Aprieto Matti Matti
Aprisionar Wuataycuna Chinuntaña
Aproximar Kkaillachana Hacachaña
Apto Kuti Chiki
Apurado Uskkaychaskga Jhankkachata
Apurar Uskkaychana Jankkachaña
Aquel Jakgay Khuri
Aquí Kaipi Acwa, Akaru
Arado Yunta Taclla
Araña Kusi-Kusi Uru, Kusukusi
Arañar Llauchina Hattiña
Arbol Sacha Khokga
Arbusto Chumi Chumi
Arcilla Llinqui Ñinqui
Arco-Iris Kurmi Curumi
Arder Laurai Nakhi
Arena Challa Challa
Arenoso Challarana Challani
Arido Kara Kara
Arinoso Khini Khini
Arrancar Sikina-Thirana Ttacaña
Arrastrar Kkatatina Kkatatina
Arrear Katina Anaquita
Arreglado Allinchaska Asquichata
Arrepentirse Puticuna Phutisiña
Arriba Huichay-Pata Alaya
Arriero Jkatec runa Khumuri
Arrinconar Aptapina Kuchkataña
Arrodillarse Kgongorikuna Killtasiña
Arroyo Juchuy mayu Hiska Jhahuira
Arruga Sirki Sirki
Asa Japina Catuña
Asado Kanka Kanka
Asarse Kankacuna Kankasiña
Asco Millana Milasiña
Asear Llimpichana Kkumachaña
Asesinar Wuañuchina Jiwayaña
Asesino Wuañuchej Hiwayiri
Así Jina Ukhama
Asiento Tiana Konuña
Asno Asnu Asnu
Asomar Chimpana Kolluyana
Aspero Taku Ttakhu
Asqueroso Millacuna Millasiña
Asta Huajgra Huajgra
Asustar Sustuchina Sustjayaña
Atado Huataskka Chinuta
Atajar Jarkana Jarkaña
Atar Huatana Chinuña
Atemorizar Manchachina Ajgsarayaña
Atestar Chillaycuna Chillantaña
Atrapar Jhappipayana Kattahapiña
Atrás Kjepaman Kjiparu
Atrasado Kjepariskga Kjhiparata
Aumentado Yapaskka Irjatata
Aumentar Yapana Irjataña
Aurora Pakgarin Kantaturu
Autor Rurajg Luriri
Auxilio Kyuyapayana Kyuyapayaña
Avaricia Micha Micha
Avergonzarse Pinkkacuna Ppinkkasiña
Avisar Huillana Atamaña
Ayer Kkayna Masuru
Ayuda Yanapa Yanapa
Ayudante Yanapacujg Yanapiri
Ayudar Yanapana Yanapaña
Azotar Sekkuna Haugjaña

Arriba
B-Español Quechua Aymara
Bachiller Rimayniujg Aructara
Bailar Tusuna Thukkuña
Bailarín Tusuj Thukkuri
Bajando Urakaspa Sarakkasa
Bajar Apakkana Apakkaña
Balanza Aisana Huayuña
Balazo Illappa Illappu
Balear Illapana Illapana
Balsa Llampu Yuampu
Bañarse Mayllakuna Harisiña
Bandera Wiphala Wiphala
Baño Tuyuna Hunttuña
Barato Pisillapajg Pistaqui
Barbudo Sunkharara Sunkharara
Barrer Pichana Pichaña
Barrerse Pichacuna Pichasiña
Barrido Pichaskka Pichata
Barro Tturu Ñikki
Baston Thuncu Thujro
Basura Kgoppa Thuna
Batan Kuttana Kutaña
Batir Pituna Pituña
Bautizado Sutiyoj Sutiyata
Bautizar Sutichurana Sutiyaña
Beber Ucyana Umaña
Becerro Waca-ppura Waca-kallu
Bejiga Yakkallachi Yakkallachi
Besar Muchana Hamphatita
Besarse Muchacuna Hamphatisiña
Bien Cusa Asqui
Bigote Sunkha Sunkha
Blanco Yuraj Hankko
Blando Kgoña Llampu
Boca Simi Laca
Bofetada Thajllana Thajllana
Bolsa Mari Huallquepu
Bonito Kachitu Huwitaqui
Borracho Machaskka Umata
Borrar Phiscuna Huaclliana
Botar Wijgchuna Haktaña
Brasa Kjaja Zanka
Brazo Maqui Ampara
Brincar Ttiscuna Ttiscuña
Brujo Laikka Laykga
Bueno Allin Asqui
Buho Jucu Jucu
Bulla Chajghuana Chajghuaña
Burla Phisca Sanca
Burro Asnu Asnu
Buscado Maskaskga Thajata
Buscar Maskana Thajaña

Arriba
C-Español Quechua Aymara
Cabalgar Llogana Lattjataña
Cabaña Chujlla Uywa iquiña
Cabello Chujgcha Ñicuta
Cabeza Uma Ppekke
Cadaver Aya Amaya
Caer Urmana Tinkuña
Caerse Urmacuna Tinkusiña
Cagar Acana Jamaña
Caido Urmaskka Tinkuta
Cal Katawi Katawi
Calavera Aya uma Amay pekge
Caldera Payla Payla
Calentar Kgoñichina Huntuchaña
Calentura Kgoñi onkgoy Hunttu usu
Callar Chinyana Amuki
Calor Kgoñi Hjuntu
Calumnia Tumpay Tumpa
Calumniado Tumpaskka Tumpata
Calvo Kgara uma Kgara pekke
Cama Puñuna Iquiña
Caminar Rina Saraña
Camino Ñann Thaqui
Camisa Khawa Phantta
Camote Apichu Apichu
Campana Calanca Calanca
Campo Pampa Patanakata
Canasta Balay Sappa
Cancha Cancha Ayu
Cansado Saykuskka Karghata
Cansarse Saykuna Karkasiña
Cantar Taquina Kgottasiña
Cántaro Yuru, Puñu Huaculla, Puñu
Carbón Killima Killina
Cárcel Uata uta Luna huana
Cardo Ttancar Kaara
Carga Carga Khumu
Cargar Chajnana Khumuña
Caridad Kuyapayana Kuyapayana
Cariñoso Munacujg Munasiri
Caritativo Kuyapayaj Kuyapayiri
Carnaval Phujllay Anata
Carpintero Llajgmajg Llajlliri
Carta Killkka Kiilkka
Casa Wuasi Uta
Casada Kjhariujg Aynini
Casarse Kasaracuna Kasarasiña, Jaqichasiña
Cáscara Sillppi Sillppi
Castaño Chumppi Chumppi
Castigar Muttuchina Muttuyaña
Castillo Pucara Pucara
Castrado Kapaskka Carata
Causa Laicu Laicu
Cautivo Pacima Pakima
Cebo Wira Liki
Cejas Phichu Chipukku
Ceniza Uspha Khilla
Centro Chaupi Taipi
Cerca Kailla Haqui
Cerdo Kjuchi Kjuchi
Cerebro Ñucktu Lejwi
Cerquita Kkaillitalla Hakitaqui
Cerrado Wuiskkaskga Histtata
Cerrar Wuiskkana Histtaña
Cerro Urkku Kullu
Chacra Chajgra Yapu
Chicha Akjga Kusa
Chico Jhuchuy Hhiska
Chismoso Rimacujg Awiskuchi
Chocado Tupaskka Tupata
Chocar Tupana Tupaña
Choclo Huilchi Huilchi
Cholo Misti Misti
Chorrear Sttujg Chakkiri
Chosa Chujglla Chujglla
Chupar Chonkgana Chamuña
Cicatriz Ttiri Ttiri
Ciego Ñausa Juyku
Cielo Janagpacha Alajgpacha
Cien Pachaj Pataca
Cimiento Takay Takay
Ciudad Jathun llajgta Jacha marka
Claro Sutti Khana
Clavar Tacana Chacuntaña
Cobarde Kgewa Kiusa
Cocer Chayachina Khatiaña
Cochino Khuchi Kuchi
Cocido Chayaskka Khatita
Cocinar Waykuna Phayaña
Cocinero Waykujg Phayiri
Coger Jhippina Apiña
Cogido Jhappiskka Apita
Cojear Wisttuna Huancuña
Cola Chupa Uichinca
Colar Lippichina Uallkacha
Colgado Warkuskga Watiña
Colgar Warkuna Watita
Colocar Churana Uchaña
Colorado Puca Chupica
Comarca Quita Quiti
Comentar Parlakuna Atamasiña
Comenzar Khallarina Kkalltaña
Comer Mikhuna Mankaña
Comerciante Kjhatiri Kjhatiri
Comida Mikhuy Manka
Compasivo Kjhuyapapacuj Kjhuyapasayiri
Completar Huntana Phokkaña
Completo Hunttaskka Pokkata
Compra Ranti Alam
Comprar Rantina Alaña
Comprate Ranticuy Alasim
Comprender Jahpikkana Istaña
Comunicar Willana Avvisaña
Comunidad Ayllu Ayllu
Concluir Tucuchana Tucuyaña
Condor Kondur Kunturi
Conejo Kkuui Wanku
Congelado Chullunkasga Chulluta
Conocerse Rejgsicuna Uñttasiña
Consentir Jina-nina Iyausaña
Conservar Wakaychana Imaña
Contado Yupaskka Jhakuta
Contar Yupana Jhakuña
Contarse Yupacuna Jhkusiña
Conversar Parlana Aruchaña
Coral Mullu Mullu
Corazón Sunkku Chuima
Cordero Uwija Hiwisa
Cordón Cuyu Cuyu
Cornear Wajgrana Wajgraña
Cornudo Wajgrayuj Wajgrani
Correo Chasqui Khita
Correr Thijuna Jalaña
Cortado Khuchuskka Kharita
Cortar Khuchuna Khariña
Coser Sirana Chucuña
Cosido Siiraskka Chucuta
Cosquillas Khullachicuna Khachillayasiña
Costilla Wuajgta Jharaphi
Crecer Wiñana Jhilaña
Crecido Wiñaskga Jhiltjata
Creer Chikkawasña Yasña
Criar Uywana Uywaña
Criatura Wawa Wawa
Crudo Chawa Katu katu
Cruel Sajgra Haucha
Cualquiera Pillapis Khitisiña
Cuando Jhaikajg Cunapacha
Cuanto Maskata Kaukja
Cuchara Uislla Uislla
Cuello Cunca Cunca
Cuerno Wuajgra Wuajgra
Cuero Kkara Lippichi
Cuerpo Hanchi Hanchi
Culebra Asiru Asiru
Culo Siki China
Culpa Jhucha Jhucha
Culpable Jhuchayujg Juchani
Cumbre Apachita Apachita
Curador Jampicuj Kkullasiri
Curar Jampina Kkullaña

Arriba
D-Español Quechua Aymara
Dame Kgoway Churita
Dar Kkona Churaña
Debajo Urapi Mankhanki
Débil Llaychi Laytha
Decir Ninna Saña
Declarar Suttiyachina Khanachaña
Dedo Rukana Lukkana
Defender Jhamachana Jhamachaña
Degollar Kgurui Kjgariña
Dejado Sakkiskka Hhaitata
Dejar Sakkina Hhitaña
Delgado Ñanu Khichisa
Delicioso Misky Mojgsa
Delirar Musphachi Musphaña
Demente Loko Lokgie
Demonio Supay Aukka
Dentadura Quirucuna Laca-chaka
Dentro Ukjgu Mankjga
Derecha Paña Cupi
Derramar Hichana Uaraña
Derrotado Atipaskka Atipata
Derrotar Atipana Atipaña
Derrumbado Urmasga Llojeta
Desaguar Chaquichina Pharayaña
Desaparecer Chincana Chcaktaña
Desarrollar Wiñana Hilaña
Desatar Paskana Chiñuraña
Descansar Samarana Samaraña
Descansarse Samaracuna Samartasiña
Descargar Kgeppirana Kipikkaña
Descoser Pascarana Hhraraña
Descubrir Tharina Hhanaraña
Desear Munapayana Munapayaña
Desgracia Taypa Chikhi
Desgranar Muchana Muchaña
Deshonesto Wachukka Wachukka
Desierto Ttiu ttui Uasara
Desmayarse Ttucurana Ttucurana
Desnudo Kkala Kkala
Despacio Allinllanta Kachata
Despedido Kacharpayaskga Chejarpayata
Despedir Kacharpayana Chejarpayaña
Despertar Rijcharina Parjgtaña
Despierto Rijgchascga Ppargtasiña
Desportillado Kkasa Kkasa
Despreciar Pisirpayana Pisirhakhuña
Después Khipa Ukhata
Desterrar Karkona Carkuña
Destetar Ttipina Ttakkaña
Desyerbar Korarana Kkuraña
Deuda Manu Manu
Día Punchay Uru
Diablo Sajgra Supaya
Diario Sapapunchai Sapuru
Diarrea Kkechiria Wila wichuchu
Dicho Niskka Sata
Diente Kiru Laka chaca
Diez Chunca Tunca
Difunto Aya Amaya
Digno Kamani Kamani
Diluido Chulluchaskka Chulluchata
Dinero Kgolkge Kullkki
Dios Pachamac Apu
Distinto Wajg Yakjga
Distribuir Chikkichana Chiquichaña
Distrito Suyu Ayllu
Doblar Sukuna Suczaña
Dolencia Nanay Usu
Domar Mansana Mansaña
Doncella Llumppa Llumppa
Donde Maipi Caukan
Dormir Puñuy Ikiña
Dos Iskay Paya
Duende Anchanchu Anchanchu
Duro Thuru Kholo, thuru

Arriba
E-Español Quechua Aymara
Ebrio Machasga Umata
Echado Jhichaskka Warata
Echar Jhichana Waraña
Eclipse lnti chincay Inti hiwi
Edad Watanchijg Marasa
Edificar Perkgana Pirkkaña
Educar Yachakachina Yatichana
El Pay Hhupa
Elegido Ajgllaskka Ajllita
Elegir Ajgllana Ajlliña
Ellos Paicuna Hhupanaca
Embarazada Chichu Uallke
Embarrar Tturuchana Ñikichaña
Embrujar Laikgana Laikkantaña
Embutir Chillana Chillana
Empalagar Amjhana Amjhaña
Emparejar Khuskachana Khuskachaña
Empedrar Rumichaskka Kalachata
Empezar Kgallana Kjartaña
Empujar Tannkgana Nukkuña, Nuktaña
Enamorar Munapayana Munapayaña
Enano Muttu egego Timiri, ekeko
Encender Jhapichina Nactayaña
Encendido Jhapichiskka Nactayata
Encerrado Wiskgaskga Histantata
Encima Patapi Pathan
Encojer Thisthapina Thistapiña
Encojido Huchuykaskga Thisthapita
Encontrar Tarina Hhiquiña
Encontrarse Tincucuna Tincusiña
Encorvado Kumppu Kumuntata
Encorvarse Kumppucuna Kumuntasiña
Encubrir Pakaicuna Imantaña
Endeudarse Manuyacuna Manjhasiña
Endulzar Miskichana Mujgsapatayaña
Endurecer Thuruyachina Thuruntayaña
Enemigo Aukka Aukka
Enfermedad Onkguy Usu
Enfermo Onkgoskga Usuri
Enflaquacido Tulluyaskga Ttukantata
Enflaquecer Tulluyana Ttukayaña
Enfriar Chirichana Thayaraña
Engañar Llullapayana Karipayaña
Engordar Wirayana Likiptaña
Engrandecer Hathunyachina Jachaptayaña
Enloquecer Lokoyana Lukhiptaña
Enmudecer Chinyana Amutaña
Enojarse Phiñayacuna Kapisiña
Enrriquecer Khapajgyana Kkamirttaña
Ensebar Wirachana Likichaña
Enseñar Yachachina Yatichaña
Ensuciar Chijllichanna Kuchichiña
Enterrador Paampaj Imiri
Enterrar Pampana Imaña
Entierro Ppanpana Imaniña
Entonces Chaypacha Ucapacha
Entrada Yaicuna Mantaña
Entrar Yaykuy Mantaña
Entregar Jhappichina Catuyaña
Entremezclar Chajgrukipana Chajgrukipaña
Entreverar Chajgruna Chajgruña
Envano Kasi Cassiqui
Envejecer Machuyana Achichmukuña
Envejecido Thanthaskga Thanthata
Enviado Kachaskga Khitata
Enviar Kachana Khitiña
Envidia Pintuna Phintuna
Envolver Kiruycuna Kiruntaña
Envuelto Kiruycuskga Kiruntata
Equivalente Chanillan Chanipa
Equivocarse Pantana Pantjasiña
Escabar Allana Llamayuña
Escalera Patapata Patapata
Escalofrío Khatati Khatati
Escalón Pata Pata
Escapar Phawana Thijuña
Escarchar Chullai Sulla
Escarmentar Wanachana Wanachaña
Escaso Pisi Hhuka
Esclarecer Suttichana Kjananchaña
Esclavo Pongo Pungu
Escoba Pichana Pichaña
Escocer Sejgsi Hhasi
Escoger Ajkllana Lakiña
Escogido Ajkllasga Lakita
Esconder Pacaicuna Imantaña
Escondido Pacaskka Imantata
Escondite Pakacuna Imantasiña
Escribir Kellkkana Killkkaña
Escrito Kellkkaska Kkilkkata
Escuchar Uyayrina lstaña
Escupir Thogana Thusaña
Ese Jakkay Khuri
Espalda Huassa Iwhani
Esparcir Thacana Williña
Espejo Rirpu Lirpu
Esperanza Suyay Suyaña
Esperar Suyana Suytaña
Espesar Sankhuchana Khusuchaña
Espeso Sankhu Khusu
Espina Kiskga Chapi
Esposa Wuarmi Wuarmi
Esposo Kgosa Chacha
Espuma Pusuku Phussukku
Esquina Kuchu Kuchu
Estacar Chacuru Chacuru
Estaño Titi Causi
Estanque Thojo Kuuña
Estar Kaskai Ucanquir
Estatua Huanca Huaca
Este Kay Aka
Estiercol Huanu Huanu
Estirar Aysana Hiskhaña
Estómago Wigssa Pucara
Estornudar Jachina Jachina
Estos Kkaicuna Akanaca
Estrangular Sipina Haichcataña
Estrecho Kullku Kullku
Estrella Kkillur Wara
Eterno Wiñay Wiñay
Exceder Yallina Yalliña
Excelente Sumajg Kullana
Existir Kausana Hhakaña
Experimentado Kausayniojg Yatiñani
Explosivo Thojyajg Pphalliri
Exprimir Chiruana Chiruana
Exterminar Wañurachina Wañurachina
Extraño Uajg Causi
Extremo Cantu Thia

Arriba
F-Español Quechua Aymara
Faja Chumpi Uakata
Fajar Chumpina Uakaña
Fallecer Wañuna Hiuana
Fe Innii Yyausaña
Feo Millana Ajgkataña
Fermentar Ppuskkuna Ppuskkuña
Fétido Asna Thujgsa
Fiarse Manucuna Manttasina
Filo Ari Ari
Flaco Tullu Kolo
Flauta Pinquillu Pinquillu
Flecha Guachou Michi
Flema Llausa Llausa
Flojo Kella Hhaira
Flor Thika Iquilla
Flotar Tuyuna Tuyuña
Fogón Kuncha Khiri
Fortuna Sami Sami
Forzudo Kallpayojg Chamani
Frío Chiri Thaya
Fuego Nina Nina
Fuera Haua Ankka
Fumar Pitana Pitaña

Arriba
G-Español Quechua Aymara
Gallina Huallpa Huallpa
Gallo Kgankga Yallu
Ganado Uyua Uyhua
Ganar Atipana Atipaña
Garbanzo Miu Miu
Garganta Tunkkuru Tukkuru
Garra Sillu Sillu
Garrote Kupana Kupana
Garza Huakkar Huakkar
Gastador Tucuycuyjg Tucuntid
Gastar Tucuna Tucuña
Gatear Kumpuna Kumpuna
Gato Michi Phisi
Gavilán Mamani Mamani
Gemir Arjkena Ttinina
Generoso Khuyapayaj Khuyapaya
Gente Runa Hhake
Gesto Yachapayay Winakaña
Gigante Jhatumpacha Hachatansa
Girar Muyuna Muyuña
Gobernador Kamachej Camachiri
Golondrina Sillanki Sillanki
Golpe Taca-taca Taca
Gordo Wira Liki
Gorro chulu Lluchu
Gota Suttu Chakka
Grande Jhatun Hachcha
Granero Pirwa Pirwa
Granizo Chijchi Chiskchi
Gritar Kkaparina Arttaña, Warariña
Grueso Rakhu Lankku
Guanaco Huanacu Huanacu
Guano Huanu Huanu
Guardar Wagaychana Imaña
Gusano Kuru Lakku

Arriba
H-Español Quechua Aymara
Hábil Amauta Amauta
Habitante Tiajg Uthihiri
Hablar Parlana Parlaña
Hacer Ruwana Luraña
Halcón Mamani Mamani
Hallar Taricuna Hhiquisiña
Hallar Tarina Hiquiña
Hambre Yarakgay Autjhi
Harina Jhaku Jhaku
Hartado Sagsasga Sisata
Harto Asgja Hualgja
Hechicero Laikka Laikka
Hechizado Laikkaska Laikkata
Hediondo Asna Thujgsa
Helar Chiri Thayaña
Hermana Pana Kullaka
Hermano Wakke Hhila
Hervido Thimpuskka Uallakkita
Hervir Thimpuy Uallakki
Hierba Kkora Kkura
Hierro Khilla Khilla
Higado Chilla Chilla
Hijo Churi Yukka
Hilar Puscana Kkapuña
Hilarse Phugcacuna Kapusiha
Hilo Kgaytu Chanca
Hombre Kgari Chacha
Honda Waraka Kurawa
Hondear Warakana Kurawaña
Horca Sipina Haichawi
Hormiga Sikimira Kisimiri
Horrible Manchay Millaña
Hospedar Uajyarina Akirpachaña
Hoy Kunan punchay Hiichuru
Hoyo Phujgru Phutuncu
Hueco Jhuku Ppia
Huérfano Huajcha Wuajcha
Huerta Muyu Muyaru
Hueso Tullu Chchaka
Huevo Runtu Kauna
Humedad Mukiskka Mukirara
Humilde Sumaig sonkgo Llampu chuima
Humillarse Kumurayana Kumurayana
Humo Kgosñi Hiki

Arriba
I-Español Quechua Aymara
Idolatrar Munacuna Huacam patiña
Idolo Munakuskgay Huaca
Impar Chulla Chulla
Indio Runa Hhakki
Infierno Ukhupacha Mankkipacha
Injuriar Ayñana Tokkeña
Inmortal Mana wañoj Janihuiri
Inocente Mana-Huachayujg Hani-huchani
Insultar Kamina Tukkiña
Intacto Jinapacha Ukhampacha
Intestino Chunchuli Hhipilla
Invierno Chirimita Autipacha
Invisible Mana rikukoj Hani uñjcaña
Ir Rina Saraña
Iremos Risunchiig Sarañani
Izquerda Llokge Chikka

Arriba
J-Español Quechua Aymara
Jefe Mallku Mallku
Jilguero Chaiña Chaiña
Joven Huayna Wuayna
Jovencita Sipasita Tauakita
Jovencito Huaynuchitu Wuaynuchitu
Juego Pujllay Anata
Jugador Pujllajg Anatiri
Jugar Phujllana Anataña
Julio Chahuahuarki Lrutaka
Juntos Kuskalla Chicaqui

Arriba
L-Español Quechua Aymara
Labio Simi Simiya
Ladera Kinray Irama
Ladrón Sua Lunthata
Lagartija Hararankhu Sutuhuailla
Lágrima Wagay Hacha
Laguna Kgocha Kkuta
Lamer Llajguana Hallppaña
Lana Millma Ttaura
Lanza Chuqui Wiri
Largar Kacharina Antutaña
Largo Jathun Hancha
Lastimar Nanachina Usuchaña
Lavado Thajgsaskka Thajgsata
Lavar Thajgsana Thaigsuña
Lazo Huatana Chinuña
Lechuza Chusikka Chusikka
Legua Tupu Tupu
Lejia Llujta Llujta
Lejos Karu Hhaya
Leña Llantta Lawa
Lengua Khallu Lajgra
Lenguaje Parlay Aru
León Puma Puma
Letra Sanampana Sanampaña
Levantarse Jatarikuna Sartaña
Ley Kamachina Camachita aru
Limar Khakhona Khakhuña
Limpiar Llimpuchana Kumachaña
Limpio Llimppu Kuma
Liviano Sjaalla Phisña
Llama-animal Kkarhua Kkarhua
Llamar Uajyana Huasuña
Llano Pampa Pampa
Llanto Uakkai Hacha
Llegar Chayana Puriña
Lleno Huntta Phuka
Llevar Apana Apaña
Llevarse Apacuna Apasiña
Llorar Uakkana Hachaña
Llover Parana Halluña
Lloviendo Parascan Halluski
Lombriz Sillkku Cuica
Lugar Pacha Pacha
Luna Killa Phajgsi
Lunar Anna Anna
Luz Sutti Khana

Arriba
M-Español Quechua Aymara
Macho Urkku Urku
Madera Kaspi Kkiru-lahua
Madre Mama Taica
Madrina Sutiacujg Sutiyir
Maduro Pukkuskka Pukuta
Maestro Yachachijg Yatichiri
Maiz Sara Tunkku
Mamar Ñuñuna Ñuñuna
Mañana Kaya Kharuru
Manejar Apaycachana Apnakaña
Mano Maqui Ampara
Mar Kkuchamama Mamakuta
Maravilla Musphaskga Musphaña
Maricón Kgeua Kgewicha
Marido Kgosan Chacha-uaina
Mariposa Pilpintu Taparacu
Marzo Paukkarhuaraj Hupa llamayu
Mascar Khistuna Khistuna
Masticar Kauchina Kauchina
Matar Uañuchina Hiwaña
Mayo Aimurai Makaña
Mayor Kjuraj Hiliri
Mazamorra Api Hucha
Mear Jispana Chujuña
Mearse Jispaykukuna Chhujusiña
Medicarnento Hampi Khullu
Medicina Hampina Kkullana
Médico Hampej Kkulliri
Medida Tupu Tupu
Medio Chaupi Taipi
Medir Tapuna Tapuña
Mellizo Chullayoj Pachawawa
Memoria Yuyay Amjhasiña
Mendigar Mañakuna Huajgttasiña
Mendigo Mañakoj Huajgttasiri
Menor Sullka Sullka
Menos Pisi Pisi
Mensual Sapa killa Sapa phajgsi
Mentir Llullakuna Karisiña
Menuda Ttuna Ttuna
Mercado Khatu Khatu
Mes Killa Phajgsi
Mestizo Mistti Mistti
Mestruar Hampis Kkullas
Meter Apaicuna Apantaña
Metido Apaykuskga Apantata
Mezclar Chajruna Chagjruru
Mezquino, avaro Micha Micha
Miedo Manchacuna Ajhsaraña
Miel Miski Miski
Mierda Aca Hama
Mina Kkoya Kkuya
Minero Kkoyaruna Kkuyiri
Mirar Kahuana Uñjhaña
Mitad Kuscan Chikata
Moco Khoña Hurma
Mojado Hokgo Huri
Moler Kutana Ppikkaña
Molido Kutaskka Pikkata
Mono Kusillu Kusillu
Morada Tiana Uthaña
Morder Kanina Achjaña
Morder Achakkaska Achucata
Mordido Kaniskga Achjata
Morir Wañuna Hiuaña
Morise Wañupuna Hiumphaña
Mosca Chuspi Chichillanka
Mover Kayuchina Unukeyaña
Muchacha Imilla China
Mucho Askha Ancha
Mudarse Astanakuna Astasiña
Muela Kiru Aku
Mujer Warmi Warmi
Mundo Kaipacha Acapacha
Muslo Phaca Chara

Arriba
N-Español Quechua Aymara
Nacer Yuriy Yuriña
Nada Mana-imaps Hani-cunas
Nariz Sinkka Nasa
Negro Yana Chchiara
Nervio Ancu Ancu
Nevar Rittina Khunuña
Nido Thapa Thapa
Niebla Phuya Urpu, khenaya
Nieto Alchi Alchi
Nieve Ritti Khuna
Niña Imilla Imilla
No (Negativo) Mana Haniwa
Noche Tuta Aruma
Nombre Suti Suti
Nosotros Nukkanchis Hiwasa
Noviembre Ayamarca Chinu-Phajhsi
Nube Phuyu Huyphi
Nublarse Phuyuycun Kinayata
Nudo Mukku Mukku
Nuestro Nukkanchispata Hiwasanqui
Nuevo Musujg Machakka
Numerar Yupana Hakjuña
Nunca Man-haikijpa Ni-cunapacha

Arriba
O-Español Quechua Aymara
Obedecer Kasuna Yupaichaña
Obscuro Lakha Chamaka
Observado Khaguaska Uñchuquita
Observar Khagauana Uñchuquiña
Oca Okga Apilla
Ocho Pusajg Kirnsa-Kalikku
Ocioso Kjella Haira
Octubre Kantaraikis Phitiña
Ocultarse Pacaicuna Imantasiña
Oculto Pakaskka Imata
Odiado Chejgniskga Uñisita
Odio Chejgnina Uniña
Oeste lnti-chinkay lnti-halanti
Oidor Uyarejg lschuquiri
Oir Uyarina lstaña
Ojo Nawi Nalra
Ojos Ñawis Naira
Oler Muskhina Mukhiña
Olivo Kkulli Kulli
Olla Manca Phucu
Olvidar Kgonkgana Armasiri
Olvido Kgonkgay Arma
Ombligo kururu kururu
Ordeñar Chawana Chchauaña
Orejas Ningri Jinchu
Oriente lnti-lojgsiy lnti-halsu
Origen Ticsa Ticsi
Orin Hispay Chchujhu
Oro Kgori Kuri
Ortiga Itapallu Itapallu
Oso Hucumari Hucumari
Otoño Haucaimitta Caratacu
Otro Uajg Yakha

Arriba
P-Español Quechua Aymara
Padecer Ttakicuna Ttakisiña
Padre Tata, yaya Auqui
Pagar Manu-kgopuy Manu-phukaña
Paja Ichu Chilliwa
Pájaro Piskku Hamachi
Palabra Rimay Aru
Palacio Khapajg-uasi Kapaka-uta
Palo Kaspi Lawa
Paloma Urpila Huturuncu
Pan Ttantta Ttantta
Pañal Hananta Hamacura
Panza Wigssa Puraca
Papa Amkha Chchukki
Papagayo Loritu Uritu
Parado Sayasga Saytta
Pared Pirkka Pirkka
Parejar Kuscachana Kuscuchnaña
Parejo Kusca Kusca
Parientes Llawarmasis Laris
Parir Wawachana Wawachaña
Párpado Chipchi Chipchi
Partir Chejtana Chictaña
Pasear Puriykachana Samakkaña
Pastear Michina Ahuatiña
Pasto Hunina Kachu
Pata Chaqui Cayu
Patear Jaittana Takiña
Patio Chacha Huyu
Pato Pili Pili
Pecado Hucha Hucha
Pecar Huchachacuna Huchachasiña
Pedirse Mañacuna Mayisiña
Pedo Supi Sira
Pegado Makkaskka Nuata
Pegar Makgana Nuaña
Peinar Ñajgchaña Sanuña
Peine Ñajgcha Sanu
Pellejo Kgara Lippichi
Pellizcar Kichina Kichiña
Pelo Chujgcha Ñikuta
Pena Llaqui Llaqui
Peña Orkku Kharkka
Penar Llaquicuna Llaquisiña
Pensar Yuyaychacuna Amakasiña
Pepita Chira Chira
Pequeño Huchuy Hiskka
Perdido Chinkaskga Chakata
Perdiz Ppisaka Yutu
Perdonar Panpachana Panpachaña
Perdonarse Panpachacuna Panpachasiña
Pereza Kkillacuna Hairasiña
Perezoso Kkiliacujg Hairasiri
Perro Alkgo Anu
Persona Runa Hakki
Pesado Llasa Hathi
Pescado Chaulla Chaulla
Pescuezo Cunca Cunca
Picante Haya Haru
Picar Churuna Churuña
Picotear Chapchana Chapchaña
Pie Chaqui Cayu
Piedra Rumi Kkala
Piel Kkara Lippichi
Piña Achupaya Achupaya
Pinchar Allana Hunuña
Pincharse Allacuna Hunusiña
Piojo Usa Lappa
Piojoso Usarara Lapparara
Pisado Saruska Taquita
Pisar Saruna Taquiña
Planta Ali Airu
Plato Chua Kiru
Playa Challacu Challacu
Plaza Catu Pampa
Plomo Titi Chantaca
Pluma Phuru Phuyu
Poco Pisi Huka
Podrido Ismuskka Ñusata
Polilla Thutha Thatha
Polvo Tuurmi Tuurmi
Poner Churay Uscuña
Porque Imamanta Cunata
Pozo Phujhu Phujhu
Pradera Huaylla Huayllu
Precio Yucaña Chani
Preguntar Tapuna Hiskhiña, Hiktaña
Preñada Chichu Hapi
Prendedor Topo Tupu
Preocupado Llaquiskga Piki-Apamucuta
Prestar Mañarina Maittaña
Prestarse Mañaricuna Maitasiña
Primero Ñaupa Naira
Prisa Uskjgay Makgiki
Probar Mallina Yanaña
Procreador Mirachijg Mirayiri
Profesor Yachachijg Yatichiri
Prójimo Runa-masi Hakki-masi
Provincia Suyu Ayllu
Próximo Kkailla Haka
Prueba Llamirina Yanttaña
Puchero Kamilu Chamillicu
Pueblo Llajta Marca
Puente Chaca Palau
Puerco Khuchi Khuchi
Puerta Puncu Puncu
Pulga Piki Kuti
Pulmón Kiuchua Kichua
Punta Witu Witu
Punzar Thojsina Hunuña

Arriba
Q-Español Quechua Aymara
Que Ima Cuna
Quebrado Ppaquiskka Ppaquita
Quebrar Ppaquina Ppaquina
Quejarse Aikkuna Aikkuña
Quemar Ruphachina Nakhayaña
Querer Munana Munaña
Quererse Munacuna Munasiña
Querido Munaskka Munata
Quién Pi Quitisa
Quijada Kapa Tirankaya
Quitar Kkechuna Apakaña
Quizá Ichas Inhajha

Arriba
R-Español Quechua Aymara
Rabia Phiña Kapi
Rabo Chupa Wichinca
Raiz Saphi Saphi
Rallar Kallana Kallaña
Rama Kallaskka Kallata
Rana Kkaira Kkaira
Rápido Uskhay Hanka
Rascar Raskhana Hattiña
Rasgado Llikiskka Chiata
Rasguñar Llauchina Llauchiña
Rasurar Mururana Mururaña
Rata Jatun jukucha Hacha achacu
Ratero Sua Lunthata
Ratón Jukucha Achaku
Rayo Illapu Illapu
Rebalsar Phullchina Phullchiña
Rebaño Llica Llica
Rebentar Thukyana Pallana
Recibir Happina Catukaña
Recién Kunallan Hichchaqui
Recoger Pallarina Apthapiña
Recordar Yuyarina Amtaña
Recto Chegan Chikka
Recuerdo Yuyarikuna Amta
Red Sakkana Sakkana
Redondo Muyu Muyu
Refregar Kkukkuna Kkakkaña
Regado Kkarpaska Chajgchuta
Regalar Waktana Waktaña
Regocijo Kusicuna Cusisiña
Regresar Kutina Cuttaña
Reinar Khapakkana Malcuña
Reir Assina Laruña
Relucir Llimpi Pallchaña
Remedar Yachapayana Yhapayata
Remediar Allichaña Apayaña
Remojar Chulluchina Chulluchiña
Renacuajo Okhollu Hukkullu
Renegar Phiñacuna Kapisiña
Reñir Kamina Tukkiña
Reñirse Kaminacuna Laquita
Repleto Huntta Phukka
Resbalar Llusttana Liusttaña
Resbalarse Llustacuna Llustasiña
Respetar Yupaichata Yupaichata
Respirar Samay Samña
Resplandecer Llippijg Lliphipi
Restituir Kutichina Cutiaña
Reunido Tantaskka Tantata
Reunirse Tantacuna Tantasiña
Reventar Tthugyan Phallaña
Revivir Kausarina Hactaña
Revolcarse Sunticuna Suntisiña
Rey Inca Mallku
Rico Khapajg Kkamiri
Rincón Kuchu Kuchu
Riñones Maimuru Maimuru
Rio Mayu Hawira
Risa Asiy Laru
Robar Suana Lunthataña
Roca Chanka Karka
Rocio Sulla Sulla-sulla
Rodilla Mokgo Kkunkkuri
Rogar Achicana Hampatiña
Rojo Puca Wila-Chipica
Romaza Kkintu Kkintu
Romper Ppakkina Ppaquiña
Roncar Khorgona Cultaña
Ronco Chajha Chajha
Ropa Ppacha Isi
Rostro Uya Ajhanu
Roto Ppaquiskka Pquita
Rueca Phusca Phiruña
Ruiseñor Chchukululu Chirikaña

Arriba
S-Español Quechua Aymara
Saber Yachana Yatina
Sabio Amautta Amautta
Sacar Orkgona Apsuña
Sacate Orkgocuy Apsusim
Sacerdote Uillca, Tatacura Uillca
Saciar Sajsana Sisaña
Sacudir Thalana Thalaña, Thalsuña
Sal Kachi Hayu
Salado Kachichaskka, Khara Hayuchata
Salir Llojgsina Mistuña
Saliva Thokkay Thusunkaya
Salpicar Chiltichina Chiltiyaña
Saltar Ppinkina Ttiscuña
Saludar Napaicuna Arumtaña
Salvaje Chunchu Chunchu
Sanarse Thañiskga Kkumaraña
Sandalia Hukuta Huiskhu
Sangrar Llawarana Wilaña
Sangre Llawar Wila
Sapo Hamppatu Karachi
Sartén Paila Sacamaca
Secar Chaquichina Uañachina
Seco Chchaki Uaña
Secreto Chin-cana Yawiña
Sed Chchaqui Phara
Seguir Kkatina Hamasata
Sembrado Tarpuskka Satata
Sembrar Tarpuna Sataña, Yapuchaña
Semilla Muju Hatha
Señor Wiraihucha Apu
Señora Palla Palla
Sentado Tiaskka Kkunuta
Sentarse Tiakuna Kkuntaña
Separado Ttipiskka Haljtayata
Separar Ttipichina Haljtayaña
Septiembre Ppuskkusikis Hacha-chiri
Serpiente Katari Asiru
Seso Ñojthu Lijgwi
Si Ari Hisa
Siembra Tarpuy Hatha
Siempre Wiñay Wiñaya
Silencio Chin Amuki
Sobar Kgapina Kkapiña
Sobra Puchu Puchu
Sobre Patam Pata
Sol Inti Llinti
Soldado Tankar Ayahuiri
Solicitar Achicana Sartasiña
Solo Sapa Sapa
Soltar Kacharina Antutaña
Soltarse Kacharicuna Antutasiña
Sombra Llanthu Chichinh
Soñar Muskkucuna Samcasiña
Soplar Phucuna Pphusaña
Soplo Phucuy Phusa
Sordo Hokgara Ukkara
Suave Kgoñu Hasa
Suavizar Kgoñuchana Hasaña
Subir Wicharina Makhataña
Sublevarse Okharikuna Aptaña
Sucio Chijlli Kkañu
Sud Intillokke Ainacha inti
Sudar Humppina Humppina
Sudor Humppi Humppi
Suelo Pampa Orakke
Sufrir Phutiina Muttusiña
Susto Manchay Sustigasiña

Arriba
T-Español Quechua Aymara
Tabaco Sairi Sairi
Tambor Huancar Huankkara
Tampoco Manaraigtajg Haniraqui
Tarde Chisiyajg Haippu
Tejer Phitana Phitaña
Tela Kuyu Kuyu
Telar Ahuana Sayuña
Temblar Kharkhatina Kharkatisa
Temer Manchachicuy Ajgsaraña
Temprano Tutamanta Alhuata
Tender Mastay Hanttacuña
Tendido Masttaskka Hanttacuta
Tentación Uatikkana Uattikkaña
Terciana Chujgchu Chujgchu
Terco Tarama Tarma
Terminar Tucuchana Tucuyaña
Terminarse Tucucuna Tucusiña
Terrible Manchana Ajgsarcaña
Tesar Mattina Hiaña
Tesoro Kkinaco Kinacu
Testículo Kgorota Kkuruta
Teta Ñuñu Ñuñu
Tia Ipa Ipalita
Tibio Llaphi Llaphi
Tiempo Pacha Pacha
Tierra Hallpa Lakka
Tieso Thuru Thuru
Tímido Ppinkkacuj Ajgsariri
Tinieblas Lajha Chchamaca
Tirar Chokgana Hakkuña
Todos Tukuinin Takkini
Toldo Karpa Karpa
Tomar Ujhyana Umaña
Tonto Pisi-uma Amui-huisa
Torcer Mismina Mismiña
Tordo Chiuancu Chiwancu
Torre Pucara Pucara
Torrón Kkurpa Thula
Tostado Hanka Hampi
Tostar Hankana Hamppiña
Totora Matara Matara
Trabajar Llankana Imakaña
Trabajo Llankay Imakkata
Traer Apamuna Aptaña
Tragar Okgona Thathana
Tragón Okgoj Thatiri
Traje Ppacha Isi
Tramar Kkepana Kkipaña
Trampa Sipita Sipita
Transportar Apaycachana Apañakaña
Trapo Thantha Thantaha
Trasladar Astai Astaña
Trasladarse Astacuna Astasiña
Traspasar Pasachina Pasayaña
Trenza Pichica Pichica
Trenzar Simppana Kanaña
Tres Kinsa Quimsa
Tribu Ayllu Ayllu
Tribuna Aruapa Aruapa
Tripa Chunchulla Hiphillanaka
Triste Llaquiskka Phutita
Tristeza Llaquicuna Phutisiña
Tronco Kullu Kullu
Tú Kgan Huma
Tuétano Palpa Palapa
Tumbar Urmachina Tijgpaña
Tumor Tukka Tkja
Turbado Musphachiska Musphayata
Turbio Kkonchu Kkunchu

Arriba
U-Español Quechua Aymara
Uña Sillu Sillu
Unico Sapa Maini
Uno Ujg Maya
Untado Hawiskka Hawiña
Untar Hawina Hawita
Urdir Thirana Thiraña
Usado Thantaskka Mikkita

Arriba
V-Español Quechua Aymara
Vaca Waca Waca
Vaciar Hichana Wuarsuña
Vacio Chusaj Chusa
Valiente Machu Chacha
Valle Chimbote Phujra-Uraki
Varón Kjari Chacha
Vaso Mati Huampara
Vecino Wasimasi Utamasi
Vejez Machucay Achachiña
Vejiga Yakkallachi Yakkallacha
Vena Sirca Sirca
Venado Taruca Sari
Vencer Atipana Atipaña
Vender Miu Alhaña
Venir Hamuna Hutaña
Ventear Huayrachina Thayachaña
Ver Ricuna Unjhaña
Verdad Sutin Chikka
Verde Kgomer Chujhaña
Verdear Kgomeryana Chujgnachana
Verdura Chchiwa Chchiwa
Verguenza Penkgay Cajsisisña
Verse Ricununa Unjhasiña
Vestirse Pachacuna Isisiña
Viajar Rina karuta Saraña
Viajero Rej karuta Sariri
Víbora Katari Katari
Vicuña Sayraskha Huari
Vida Kausay Haca
Vidrio Khespillu Khispi
Viejo Machula Achachi
Viento Huayra Thaya
Vientre Uijgsa Puraca
Virgen Llumpa Llumppa
Visible Sutti Khana
Visitar Khawaycuna Sarttasiña
Vista Ñawi Naira
Viuda Ijma Ijma
Vivir Kausana Hacaña
Vocear Khaparina Aru-aptaña
Volar Phauana Halaña
Volver Kutina Kutiña
Vomitar Kutichina Kutiyaña
Vuestro Khanpajgta Humanqui
Y
Yerba Kkora Kkachu
Yerno Tolkga Tulkga
Yo Nokga Naya
Z
Zorra Atoj Kgamakge
Zorrino Añathuya Añathuya
Zorro Tiula Tiula
Zumbar Chusna Chunsña
Zurdo Chikana Chuhika
Arriba

Volver a diccionario
Volver a la hoja principal

HUACAMAYA NISHCACUNAMANTA PARLASHCACUNA


HUACAMAYA NISHCACUNAMANTA PARLASHCACUNA

Tomado del Libro: “Hatun Kañar Apunchikunamanta Nishkallata Yuyashka – Mitos y Creencias de Hatun Cañar” Bolívar Zaruma Q. – 1988. pag. 12

Chaica cay caru Cuzcu llagtapi causag, cay Cañar llagtamanta apashca runacunami, cay Iglesia Nuestra Señora de los Remedios-pa pushag Cushipata Cristobal de Molina nishcaman cay shina parlashcacuna: Chaica achca ñaupa huatacunatami llaquita apashcacuna, chashna yacu tucui quillpashpa irna shugtag huihuacunatapish huañuchigpi.
Cay Cañaribamba shuti llagtaca achca runacunatashi charishca; chashna cashpapish cay llagtapi causag runacunaca yacu quillpashcashi huañushcacuna, ishcay huauquindicunallami, shug Huacay Ñ an shuti urcuman llugshishpa quishpirishcacuna. Chaica chashna tucugpimi chay Cañaris runacunaca urucuman huichaicushpalla ishcaindilla quishpirishcacuna.

Chaica chashnami ñaupama causag taitacunaca yacu quillpagpica shug urcuman huichaicushpalla quishpirishca cashca nin nishpa parlashpa, chay parlutaca tucuchishca nin.

Chaica chay huauquindilla chay urcu machaiman guichicushpa quishpirigcunaca, ña tucui yacu chaquirirnugpica llugshishcacunami imalla micunacunata mashcangapa; chaica ñan chashna paicuna micunata mashcashpa cutimugpica. shug mana amerinami ricurishca¡ Chay chay machayucupica ña rurashquitu sumaimana micunacunami tiyacushcalla nin.

Chashnami ña micunacunaca quimsa punzhacunacama tuparishpa catishca. Chashna caqpipish chay huauquindicunaca mana yachashcachu, pi, chashna micunacunata churashpa puricushcataca; chaimantami chay huauquindicunaca, pi, chashcata rigsinata. yachanata munashcacuna. Chaimatami yuyarishcacuna shugca puntaman shinallata micunacunata mashcangapa llugshinata; cutin caishug punta huauquica chay machaillapita miticushpa saquirishca, pi, cashcata ricungapa, rigsingapa. Chaica chashna yuyarinac ushpaca chashnatagmi rurashcacuna.

Chaica chashna chay punta huauquipi. cashcata rigsinata munashpa chapacugpica: Ishcay huarmicunapa ñahui shinatata chari Huacamayucunarni cungailla chayashcacunalla.

Chaica chaipi saquirig runaca, chashna ricushpaca japínatarni yuyashca. Chashna yuyacugpipish chay rigcha huacamayacunaca, atishpa pahuashparni rishcacuna. Ishcay punzhacamani chashnaca tucushca.

Chaicaña quimsa niqui punzha tucugpica, quipa huauquimi chay machaipica miticushpa saquirishca. Chaica chay quipa huauqui musuca, imashinatapishchari quipa ñañan huacamayataca japishcallami. Chaica chay Huacamayahuan Sahuarishpami sugta huahuacunata charishcacunaquimsa cari huahuacunata, chashnallata quimsa huarmi huahuacunatapish. Chaica chay huahuacunami yayacuna, mamacuna tucushcacuna.

Paicunamantami cay Cañari runacunaca cutinllata miranacushcacuna; chashnallata paicunamantami. cay Cañaribamba llagtapica cutinllata ñaupaman shinallata achcacuna tucushpa jundashcacuna.

Chaica chashna ñaupaman chashna ima shina tucushcata parlagca, chay punta huauqui ima tucushcamanta. allí huasha cashcamanta. mana cashcamantaca imatapish mana ninchu; chashna cagpipish chay mana chashna caipalla mana iñipalla cag. chay huacamayacuna imashina cashcamanlaca huillanmi. Chashnallata chay huarmicunaca, nishu chay huacamayacunaca chay punzha Cañar huarmicuna shinami cuchupi huatallishca agchacunatashi charishcacuna.

Chaica cay ñucanchi Ecuador lIagtapi yachashca parlupi imashina cana cashcamanla ricugpi. chashnallata chay González Suárez quillcashcapípish; paicunallata. nishun chay huacamayacunallatami chay runacuna manca imapish tauca laya muyucunataca apamushpa cushca nishpa. Chaica chay punzha chay lIagta allpacunapi tarpuchuncuna (t. 1. pág. 88).

Chashnallata cay parlumanta nishpaca shug layaman parlashcacunapishmi tiyan. chaica chay parlupica ninmi: huauquindicunatami Sahuarircacuna nishpa. mana ashtahuanpish chay punlaman nishca shina. shug huauquillaca.
Chaica cay tuculayamanta taripashpa yachag Cuenca Ilagtamanta Glauco Torres Córdova quillcashca. chay rimashca shimicunaimata nishca nicushcata yachana (diccionario) - pica. pi. maimanta, imashina yachashcata mana huillashpapish. cay shinami nin:

Chaica chay huacamaya huarmicunaca. chay ishcay musucunapa huarmicuna tucushpami causashcacuna; chashna cashcamantami nin: chaica chay shina tucushca cashpami ña cutinllata chay Cañari runacunaca mirarishpa. shinallata jundarishca caipa nishpa huillan... Cutin maijan quillcashca cashpapish. caipa huashami ricurin cashna parlashca. Chaica paimi ricushca chay urani Lima Ilagtapi cay shina cashcata: Chaica Cañaribamba marcamanta apashca Cobremanta rurashGa ishcay huacamayacunataca. chashna shug Cobrellamantata shug patata rurashca jahuapi churashca cashcata.

Chaica chashnami caipi puntaman imashina tucushcata parlashca shinaca. Chashna chay jatun yacu quillpay lIaquihuan tucui runacuna rucurishca cagpi. chay Huacamaya huarmicunamanta cutinllata Cañaricunaca mirarishca cashcata yuyarishpa, chashna shug PACHA CAMAGTA shina tucui Cañaricunaca machangapa, chagchangapa rurashca cashcatami ricuchin, nishpami parlancuna, chaica chay shina sumagta allichishpa churashcaca.

Chashna cashpapish cay imashina tucushcacunamanta parlagpica ishcay laya parlucunami tiyan, chashna chay huacamaya nishcacunamanta nishpaca. Chaica shug Cuzco lIagtapi causag Cañari runacuna parlashca. Chaica chay huauquindimantaca, chay q'uipa huauquillami huacamayahuanca Sahuarishpa causashca nishpa. Chaica chay jatun taimiahuan yacu tucui quillpacugpi, chay Huacay-Ñan urcuman huichaicushpa quishpirishca huasha. Cutin chay q'uipa parlashcapi, chay Lima lIagtapi causag Cañari runacuna parlashcapica ninmi: chaica chay huauquindicunaca ishcaitami Sahuarishpa causashcacuna nishpa. Chashna cagpica, chay ishcay parlashcacunamantaca maijan parlushi chashnataca canga? Chay ashtahuan chashnataca cagmi yuyachin chay q'uipa parlashca. Mana chashna huauquindita imashina tucushca cashcata nishcallamantaca; ashtahuanpish chaica chay Cobrcmanta rurashca Huacamayacunata chay lIagtapi ricunata chagchanata charishcamanta ricugpi. Chashnami Cañaricunaca chay caro lIagtapica Pacha Camagta shina muchangapa. chagchangapa charishcacuna. Chaica chashna cashcamantami chay q'uipa parlashcaca ashtahuan chashnata cashcaricurin.

Chaica chasna cashcamantami Cañari runacunca yuyarigcuna cachashca; chaica paicuna laya miranacungapaca. Mana shugllamanta mirashca cashcata, ashtahuanpish huauquindimantata mirarshcacuna cashcamanta.

Chaica chashna chay ñucanchi ñaupa taitacunapa imalla rurashcacunamanta ricugpica, manachu irna chay layapura cashcacuna ricuringa?

Nishun chashna paicuna imalayalla yuyaicunahuan causashcacunamanta ricugpica, imapish mana yacharinchu; chashna caspapish, chashna imalla rurashcacunata tandachishpa ricugpi, nishun chashna allpa turumanta irnalla rurarashcacunamanta ricugpi, chashnallata chay Cobremanta rurashcacunata ricugpica, Cañari runacunapa shuc sapi shina cashcatami ricuchin, yuyachinpish. Shinallata paicuna chay Huacamayata, paicunapa callari mana shina cashcamanta allimari cangui nishpa Pacha Camagta shina yuyayarishpa chagchashpa ricugpi, chashnallata chay q'uipa parlashcahuan chimbapurashpa ricugpica. chashnata cashcami ricurin.

Chaica tucui cay tarishcacunamanta ricugpica shugmi ashtahuan tucuy imatapish saquishpa yuyarina shinaca can: chaica cay huauqui Ignacio Neira, pay chashna tucuita taripanata yachashcamanta chashna ashtahuan cay Quiti Cañar llagtapi imalla rurashcacunata tarishcacunata ricugpica; chaica chay shina cashcamantami paipish alli nishca cana can.

Chashna cashpapish cay tarishcamanta parlashpaca, caitami yuyachisha nini. Chaica canmi chay Cobremanta rurashca, shug pata, chashnallata chay patapica Huacamayacunata churashca cashcamanta Chaica imashinami Lima llagtapi causag Cañarmanta apashca runacuna parlashca shinaIlatami chashca. Chashnami ña q'uipamanpish parlashca cashca; chay ñaupaman ima tucushcacunata yachashpa, taripashpa parlag runa nishca shinallata.
Chaica chay pata rurashcami cashca cashna shug chacatama rigchata, mana cashpaca (T) uyarima rigchapish, nishun chay shinata. Chaica chay chacata (cruz)-maricha ishcay maquicunapica shugmanca chay Huacamayacunata cashca; cutin chashnallata ashatahuan jahuamanca shimita shinapascashcami cashca, chaica cashcami chay imalIacunata ñaupa taitacuna rurashcata mashcashpa, taripashpa churashca; chay runa nishca shinaca.

Chaica chay jucha ilIagIla, mana pipish tuparinalla Huacamayacunataca, chaimanaca jahuayachishpa churashcami. Chashna tucui huahuacunatandanacushpa yuyarishpa muchanapa yupaichangapapish.
Chaica tucui caicunamanta ricugpimi chashna chay q'uipa parlashca shina, chashna tucui Cañari runacunaca ishcay huauquindimantata mirarinacushcata ricuchin; chaica imashinami paicuna chay Huacamayacunapa huahua huahuacunami canchi nishca shina.

Chashnami caipa canga nishpa parlashcacunamanta ricugpica, cay Cañari runacunaca ishcay layacunamanta miTarishcami ricurin. Chashna shugcunaca callari parlashca shina, shug huauquilIamanta mirarishca; cutin shugca chashna q'uipa parlashca shina huauquindimantata miranacushca. Chashnamantami chay ayIlucunaca, cay Cañar jatun lIagtapica shugcunaca jahuaman; cutin shugcunaca uraman causashcacashcapish ricurin; chashnalIata chay anti-suyu Ilahtamanta runacunahuan chagrurishpa causashca cashcapish ricurin.
Chashnami ña tucugpica, cay Huacay Ñan urcumanta yuyarigpica, mana chaitag paipa punta shuti cashcata ricurin, nishun maipimi cay huauquindi musucuna yacumanta quishpirin~apa huichicushca urcu. Cay Huacay Nan rimaica ñucanchi ñaupa taitacunapa Cañar shimi rimaimi; mana ashtahuanpish chay urani Cuzcu llagtamanta shamushca quichua shimica.

LA LEYENDA DE LAS GUACAMAYAS

Los cañaris residentes en el Cuzco a donde había ido corno mitimaes, contaron al Cura de la Iglesia de nuestra Señora de los Remedios, Cristóbal de Molina, la siguiente leyenda:
"Decían, pues, en tiempos muy antiguos, habían perecido todos los hombres con una espantosa inundación que cubriótoda la tierra.
La provincia Cañaribamba estaba ya poblada, pero todos sus habitantes se ahogaron, un monte, el cual por eso se llama Huacay-ñán, o Camino del Llanto.

Conforme crecía la inundación, se levantaba también sobre las aguas logrando salvarse solamente dos hermanos varones en la cumbre de este cerro.
Los antiguos moradores, que huyendo de la inundación se habían subido a los otros montes, todos ellos perecieron, porque las olas cubrieron todos los demás montes, dejándolos sumergidos completamente sin ninguna esperanza de salvación".
Los dos hermanos, únicos que habían quedado con vida después de la terrible inundación, de la cueva en la que se habían guarecido salieron a buscar alimentos para comer: más ¿cuál no fue su sorpresa, cuando, volviendo a la cueva, encontraron en ella manjares listos y aparejados sin que supiesen quien los había preparado?
Esta escena se repitió por tres días consecutivos, al cabo de los cuales, deseando saber quien era ese ser misterioso que les estaban proveyendo de alimentos mientras ellos permanecían en la cueva, determinaron los dos hermanos que el uno de ellos saldría en busca de alimentos, como en los días anteriores, y que el otro se quedaría oculto en la misma cueva.
Como lo pactaron así lo pusieron en obra. Más he aquí que estando el mayor en acecho para descubrir el enigma, entran de repente a la cueva dos guacamayas, con cara de mujer; quiere apoderarse de ellas el indio y las mismas salen huyendo.
Esto mismo pasó el primero y el segundo día.
Al tercer día, ya no se ocultó el hermano mayor, sino el menor: éste logró tomar a la guacamaya menor y se casó con ella y tuvo tres hijos, tres varones y tres hembras, los cuales fueron los progenitores de la Nación de los Cañaris".


El autor añade que:

"La leyenda no dice nada respecto de la suerte del hermano mayor, pero refiere varias particularidades relativas a las aves misteriosas: Las guacamayas tenían el pelo largo y lo llevaban atado como las mujeres cañaris; las mismas aves fueron quienes dieron la semilla a los dos hermanos para que sembraran y cultivaran la tierra.
(Historia General de la República del Ecuador por González Suárez, T. 1. pág. 88).
Hay sin embargo, otra versión en la que relata que se casan ambos hermanos y no solamente el menor de ellos como se determina en la anterior versión.

Esta afirmación la trae el Diccionario Kichua - Castellano, compuesto por el investigador de origen cuencano, Claudio Torres Fernández de Córdova, aunque sin indicar la fuente de donde a sido tomada.

En esa versión se dice lo siguiente:

"En conclusión ellas, (las guacamayas) se quedaron por esposas de los dos mancebos, y
la sucesión que dejaron afirma haberse poblado con esta aquella provincia de los Cañaris. . ."

Y a continuación viene un pá¬rrafo en la que el narrador quien quiera que sea, se refiere a lo que él vio en la ciudad de Urna: una pequeña columna de cobre traía de la dicha provincia de Cañari¬bamba "con dos guacamayas en la cumbre trabajadas del mismo metal, a las cuales en su gen¬tilidad adoraban por diosas los cañaris, en memoria de la Fábula referida”.

Como se comprenderá enton¬ces eran dos las versiones que se tejían sobre las Guacamayas: La primera contada por los Cañaris del Cuzco, según la cual de los dos hermanos que sobrevivieron subiendo al cerro Huacay-ñan, solamente el menor logró casarse con una de las Guacamayas y el otro no; la segunda conservada por los cañaris residentes en la ciudad de Lima, la cual refiere el hecho que ambos hermanos se casaron con sus respectivas parejas.

¿Cuál de estas dos versiones dadas es la auténtica?

Al parecer la auténtica es la segunda no sólo por más con¬gruente con el hecho de ser dos los hermanos que se salvaron de aquella inundación, sino por aquello de la columna de cobre en la que se exhibían dos Gua¬camayas, a las cuales rendían culto todos los Cañaris.

Con tal hecho ellos estaban aceptando y reconociendo que su raza había tenido origen no en una, sino en dos parejas.
Pero en la tradición de nues¬tros indios o entre los descubri¬mientos arqueológicos realizados en las dos provincias tanto del Azuay como del Cañar.
¿No habrá algo que confirme esta versión?

De tradiciones nada se sabe; pero, en cambio si existe una vasta colección de objetos cerá¬micas y de cobre que demuestran de manera fehaciente el culto especial tributado por los Cañaris a la progenitora de su estirpe. La Guacamaya.
Entre esos hallazgos, hay uno que merece especial atención.
Hallazgo realizado en la Pro¬vincia del Cañar y cuyo prota¬gonista es el referido hermano Ignacio Neira a quien corres¬ponde el privilegio de haber des¬cubierto, entre otras piezas de gran valor arqueológico, éste al que hago referencia.
Se trata de un artefacto de cobre que es una réplica exacta de aquella columna del mismo metal que fuera mostrada por los mitimaes cañaris en Lima al cronista que le trasmitió a la posteridad.

Musica Inka