sábado, 14 de agosto de 2010

HUACAMAYA NISHCACUNAMANTA PARLASHCACUNA


HUACAMAYA NISHCACUNAMANTA PARLASHCACUNA

Tomado del Libro: “Hatun Kañar Apunchikunamanta Nishkallata Yuyashka – Mitos y Creencias de Hatun Cañar” Bolívar Zaruma Q. – 1988. pag. 12

Chaica cay caru Cuzcu llagtapi causag, cay Cañar llagtamanta apashca runacunami, cay Iglesia Nuestra Señora de los Remedios-pa pushag Cushipata Cristobal de Molina nishcaman cay shina parlashcacuna: Chaica achca ñaupa huatacunatami llaquita apashcacuna, chashna yacu tucui quillpashpa irna shugtag huihuacunatapish huañuchigpi.
Cay Cañaribamba shuti llagtaca achca runacunatashi charishca; chashna cashpapish cay llagtapi causag runacunaca yacu quillpashcashi huañushcacuna, ishcay huauquindicunallami, shug Huacay Ñ an shuti urcuman llugshishpa quishpirishcacuna. Chaica chashna tucugpimi chay Cañaris runacunaca urucuman huichaicushpalla ishcaindilla quishpirishcacuna.

Chaica chashnami ñaupama causag taitacunaca yacu quillpagpica shug urcuman huichaicushpalla quishpirishca cashca nin nishpa parlashpa, chay parlutaca tucuchishca nin.

Chaica chay huauquindilla chay urcu machaiman guichicushpa quishpirigcunaca, ña tucui yacu chaquirirnugpica llugshishcacunami imalla micunacunata mashcangapa; chaica ñan chashna paicuna micunata mashcashpa cutimugpica. shug mana amerinami ricurishca¡ Chay chay machayucupica ña rurashquitu sumaimana micunacunami tiyacushcalla nin.

Chashnami ña micunacunaca quimsa punzhacunacama tuparishpa catishca. Chashna caqpipish chay huauquindicunaca mana yachashcachu, pi, chashna micunacunata churashpa puricushcataca; chaimantami chay huauquindicunaca, pi, chashcata rigsinata. yachanata munashcacuna. Chaimatami yuyarishcacuna shugca puntaman shinallata micunacunata mashcangapa llugshinata; cutin caishug punta huauquica chay machaillapita miticushpa saquirishca, pi, cashcata ricungapa, rigsingapa. Chaica chashna yuyarinac ushpaca chashnatagmi rurashcacuna.

Chaica chashna chay punta huauquipi. cashcata rigsinata munashpa chapacugpica: Ishcay huarmicunapa ñahui shinatata chari Huacamayucunarni cungailla chayashcacunalla.

Chaica chaipi saquirig runaca, chashna ricushpaca japínatarni yuyashca. Chashna yuyacugpipish chay rigcha huacamayacunaca, atishpa pahuashparni rishcacuna. Ishcay punzhacamani chashnaca tucushca.

Chaicaña quimsa niqui punzha tucugpica, quipa huauquimi chay machaipica miticushpa saquirishca. Chaica chay quipa huauqui musuca, imashinatapishchari quipa ñañan huacamayataca japishcallami. Chaica chay Huacamayahuan Sahuarishpami sugta huahuacunata charishcacunaquimsa cari huahuacunata, chashnallata quimsa huarmi huahuacunatapish. Chaica chay huahuacunami yayacuna, mamacuna tucushcacuna.

Paicunamantami cay Cañari runacunaca cutinllata miranacushcacuna; chashnallata paicunamantami. cay Cañaribamba llagtapica cutinllata ñaupaman shinallata achcacuna tucushpa jundashcacuna.

Chaica chashna ñaupaman chashna ima shina tucushcata parlagca, chay punta huauqui ima tucushcamanta. allí huasha cashcamanta. mana cashcamantaca imatapish mana ninchu; chashna cagpipish chay mana chashna caipalla mana iñipalla cag. chay huacamayacuna imashina cashcamanlaca huillanmi. Chashnallata chay huarmicunaca, nishu chay huacamayacunaca chay punzha Cañar huarmicuna shinami cuchupi huatallishca agchacunatashi charishcacuna.

Chaica cay ñucanchi Ecuador lIagtapi yachashca parlupi imashina cana cashcamanla ricugpi. chashnallata chay González Suárez quillcashcapípish; paicunallata. nishun chay huacamayacunallatami chay runacuna manca imapish tauca laya muyucunataca apamushpa cushca nishpa. Chaica chay punzha chay lIagta allpacunapi tarpuchuncuna (t. 1. pág. 88).

Chashnallata cay parlumanta nishpaca shug layaman parlashcacunapishmi tiyan. chaica chay parlupica ninmi: huauquindicunatami Sahuarircacuna nishpa. mana ashtahuanpish chay punlaman nishca shina. shug huauquillaca.
Chaica cay tuculayamanta taripashpa yachag Cuenca Ilagtamanta Glauco Torres Córdova quillcashca. chay rimashca shimicunaimata nishca nicushcata yachana (diccionario) - pica. pi. maimanta, imashina yachashcata mana huillashpapish. cay shinami nin:

Chaica chay huacamaya huarmicunaca. chay ishcay musucunapa huarmicuna tucushpami causashcacuna; chashna cashcamantami nin: chaica chay shina tucushca cashpami ña cutinllata chay Cañari runacunaca mirarishpa. shinallata jundarishca caipa nishpa huillan... Cutin maijan quillcashca cashpapish. caipa huashami ricurin cashna parlashca. Chaica paimi ricushca chay urani Lima Ilagtapi cay shina cashcata: Chaica Cañaribamba marcamanta apashca Cobremanta rurashGa ishcay huacamayacunataca. chashna shug Cobrellamantata shug patata rurashca jahuapi churashca cashcata.

Chaica chashnami caipi puntaman imashina tucushcata parlashca shinaca. Chashna chay jatun yacu quillpay lIaquihuan tucui runacuna rucurishca cagpi. chay Huacamaya huarmicunamanta cutinllata Cañaricunaca mirarishca cashcata yuyarishpa, chashna shug PACHA CAMAGTA shina tucui Cañaricunaca machangapa, chagchangapa rurashca cashcatami ricuchin, nishpami parlancuna, chaica chay shina sumagta allichishpa churashcaca.

Chashna cashpapish cay imashina tucushcacunamanta parlagpica ishcay laya parlucunami tiyan, chashna chay huacamaya nishcacunamanta nishpaca. Chaica shug Cuzco lIagtapi causag Cañari runacuna parlashca. Chaica chay huauquindimantaca, chay q'uipa huauquillami huacamayahuanca Sahuarishpa causashca nishpa. Chaica chay jatun taimiahuan yacu tucui quillpacugpi, chay Huacay-Ñan urcuman huichaicushpa quishpirishca huasha. Cutin chay q'uipa parlashcapi, chay Lima lIagtapi causag Cañari runacuna parlashcapica ninmi: chaica chay huauquindicunaca ishcaitami Sahuarishpa causashcacuna nishpa. Chashna cagpica, chay ishcay parlashcacunamantaca maijan parlushi chashnataca canga? Chay ashtahuan chashnataca cagmi yuyachin chay q'uipa parlashca. Mana chashna huauquindita imashina tucushca cashcata nishcallamantaca; ashtahuanpish chaica chay Cobrcmanta rurashca Huacamayacunata chay lIagtapi ricunata chagchanata charishcamanta ricugpi. Chashnami Cañaricunaca chay caro lIagtapica Pacha Camagta shina muchangapa. chagchangapa charishcacuna. Chaica chashna cashcamantami chay q'uipa parlashcaca ashtahuan chashnata cashcaricurin.

Chaica chasna cashcamantami Cañari runacunca yuyarigcuna cachashca; chaica paicuna laya miranacungapaca. Mana shugllamanta mirashca cashcata, ashtahuanpish huauquindimantata mirarshcacuna cashcamanta.

Chaica chashna chay ñucanchi ñaupa taitacunapa imalla rurashcacunamanta ricugpica, manachu irna chay layapura cashcacuna ricuringa?

Nishun chashna paicuna imalayalla yuyaicunahuan causashcacunamanta ricugpica, imapish mana yacharinchu; chashna caspapish, chashna imalla rurashcacunata tandachishpa ricugpi, nishun chashna allpa turumanta irnalla rurarashcacunamanta ricugpi, chashnallata chay Cobremanta rurashcacunata ricugpica, Cañari runacunapa shuc sapi shina cashcatami ricuchin, yuyachinpish. Shinallata paicuna chay Huacamayata, paicunapa callari mana shina cashcamanta allimari cangui nishpa Pacha Camagta shina yuyayarishpa chagchashpa ricugpi, chashnallata chay q'uipa parlashcahuan chimbapurashpa ricugpica. chashnata cashcami ricurin.

Chaica tucui cay tarishcacunamanta ricugpica shugmi ashtahuan tucuy imatapish saquishpa yuyarina shinaca can: chaica cay huauqui Ignacio Neira, pay chashna tucuita taripanata yachashcamanta chashna ashtahuan cay Quiti Cañar llagtapi imalla rurashcacunata tarishcacunata ricugpica; chaica chay shina cashcamantami paipish alli nishca cana can.

Chashna cashpapish cay tarishcamanta parlashpaca, caitami yuyachisha nini. Chaica canmi chay Cobremanta rurashca, shug pata, chashnallata chay patapica Huacamayacunata churashca cashcamanta Chaica imashinami Lima llagtapi causag Cañarmanta apashca runacuna parlashca shinaIlatami chashca. Chashnami ña q'uipamanpish parlashca cashca; chay ñaupaman ima tucushcacunata yachashpa, taripashpa parlag runa nishca shinallata.
Chaica chay pata rurashcami cashca cashna shug chacatama rigchata, mana cashpaca (T) uyarima rigchapish, nishun chay shinata. Chaica chay chacata (cruz)-maricha ishcay maquicunapica shugmanca chay Huacamayacunata cashca; cutin chashnallata ashatahuan jahuamanca shimita shinapascashcami cashca, chaica cashcami chay imalIacunata ñaupa taitacuna rurashcata mashcashpa, taripashpa churashca; chay runa nishca shinaca.

Chaica chay jucha ilIagIla, mana pipish tuparinalla Huacamayacunataca, chaimanaca jahuayachishpa churashcami. Chashna tucui huahuacunatandanacushpa yuyarishpa muchanapa yupaichangapapish.
Chaica tucui caicunamanta ricugpimi chashna chay q'uipa parlashca shina, chashna tucui Cañari runacunaca ishcay huauquindimantata mirarinacushcata ricuchin; chaica imashinami paicuna chay Huacamayacunapa huahua huahuacunami canchi nishca shina.

Chashnami caipa canga nishpa parlashcacunamanta ricugpica, cay Cañari runacunaca ishcay layacunamanta miTarishcami ricurin. Chashna shugcunaca callari parlashca shina, shug huauquilIamanta mirarishca; cutin shugca chashna q'uipa parlashca shina huauquindimantata miranacushca. Chashnamantami chay ayIlucunaca, cay Cañar jatun lIagtapica shugcunaca jahuaman; cutin shugcunaca uraman causashcacashcapish ricurin; chashnalIata chay anti-suyu Ilahtamanta runacunahuan chagrurishpa causashca cashcapish ricurin.
Chashnami ña tucugpica, cay Huacay Ñan urcumanta yuyarigpica, mana chaitag paipa punta shuti cashcata ricurin, nishun maipimi cay huauquindi musucuna yacumanta quishpirin~apa huichicushca urcu. Cay Huacay Nan rimaica ñucanchi ñaupa taitacunapa Cañar shimi rimaimi; mana ashtahuanpish chay urani Cuzcu llagtamanta shamushca quichua shimica.

LA LEYENDA DE LAS GUACAMAYAS

Los cañaris residentes en el Cuzco a donde había ido corno mitimaes, contaron al Cura de la Iglesia de nuestra Señora de los Remedios, Cristóbal de Molina, la siguiente leyenda:
"Decían, pues, en tiempos muy antiguos, habían perecido todos los hombres con una espantosa inundación que cubriótoda la tierra.
La provincia Cañaribamba estaba ya poblada, pero todos sus habitantes se ahogaron, un monte, el cual por eso se llama Huacay-ñán, o Camino del Llanto.

Conforme crecía la inundación, se levantaba también sobre las aguas logrando salvarse solamente dos hermanos varones en la cumbre de este cerro.
Los antiguos moradores, que huyendo de la inundación se habían subido a los otros montes, todos ellos perecieron, porque las olas cubrieron todos los demás montes, dejándolos sumergidos completamente sin ninguna esperanza de salvación".
Los dos hermanos, únicos que habían quedado con vida después de la terrible inundación, de la cueva en la que se habían guarecido salieron a buscar alimentos para comer: más ¿cuál no fue su sorpresa, cuando, volviendo a la cueva, encontraron en ella manjares listos y aparejados sin que supiesen quien los había preparado?
Esta escena se repitió por tres días consecutivos, al cabo de los cuales, deseando saber quien era ese ser misterioso que les estaban proveyendo de alimentos mientras ellos permanecían en la cueva, determinaron los dos hermanos que el uno de ellos saldría en busca de alimentos, como en los días anteriores, y que el otro se quedaría oculto en la misma cueva.
Como lo pactaron así lo pusieron en obra. Más he aquí que estando el mayor en acecho para descubrir el enigma, entran de repente a la cueva dos guacamayas, con cara de mujer; quiere apoderarse de ellas el indio y las mismas salen huyendo.
Esto mismo pasó el primero y el segundo día.
Al tercer día, ya no se ocultó el hermano mayor, sino el menor: éste logró tomar a la guacamaya menor y se casó con ella y tuvo tres hijos, tres varones y tres hembras, los cuales fueron los progenitores de la Nación de los Cañaris".


El autor añade que:

"La leyenda no dice nada respecto de la suerte del hermano mayor, pero refiere varias particularidades relativas a las aves misteriosas: Las guacamayas tenían el pelo largo y lo llevaban atado como las mujeres cañaris; las mismas aves fueron quienes dieron la semilla a los dos hermanos para que sembraran y cultivaran la tierra.
(Historia General de la República del Ecuador por González Suárez, T. 1. pág. 88).
Hay sin embargo, otra versión en la que relata que se casan ambos hermanos y no solamente el menor de ellos como se determina en la anterior versión.

Esta afirmación la trae el Diccionario Kichua - Castellano, compuesto por el investigador de origen cuencano, Claudio Torres Fernández de Córdova, aunque sin indicar la fuente de donde a sido tomada.

En esa versión se dice lo siguiente:

"En conclusión ellas, (las guacamayas) se quedaron por esposas de los dos mancebos, y
la sucesión que dejaron afirma haberse poblado con esta aquella provincia de los Cañaris. . ."

Y a continuación viene un pá¬rrafo en la que el narrador quien quiera que sea, se refiere a lo que él vio en la ciudad de Urna: una pequeña columna de cobre traía de la dicha provincia de Cañari¬bamba "con dos guacamayas en la cumbre trabajadas del mismo metal, a las cuales en su gen¬tilidad adoraban por diosas los cañaris, en memoria de la Fábula referida”.

Como se comprenderá enton¬ces eran dos las versiones que se tejían sobre las Guacamayas: La primera contada por los Cañaris del Cuzco, según la cual de los dos hermanos que sobrevivieron subiendo al cerro Huacay-ñan, solamente el menor logró casarse con una de las Guacamayas y el otro no; la segunda conservada por los cañaris residentes en la ciudad de Lima, la cual refiere el hecho que ambos hermanos se casaron con sus respectivas parejas.

¿Cuál de estas dos versiones dadas es la auténtica?

Al parecer la auténtica es la segunda no sólo por más con¬gruente con el hecho de ser dos los hermanos que se salvaron de aquella inundación, sino por aquello de la columna de cobre en la que se exhibían dos Gua¬camayas, a las cuales rendían culto todos los Cañaris.

Con tal hecho ellos estaban aceptando y reconociendo que su raza había tenido origen no en una, sino en dos parejas.
Pero en la tradición de nues¬tros indios o entre los descubri¬mientos arqueológicos realizados en las dos provincias tanto del Azuay como del Cañar.
¿No habrá algo que confirme esta versión?

De tradiciones nada se sabe; pero, en cambio si existe una vasta colección de objetos cerá¬micas y de cobre que demuestran de manera fehaciente el culto especial tributado por los Cañaris a la progenitora de su estirpe. La Guacamaya.
Entre esos hallazgos, hay uno que merece especial atención.
Hallazgo realizado en la Pro¬vincia del Cañar y cuyo prota¬gonista es el referido hermano Ignacio Neira a quien corres¬ponde el privilegio de haber des¬cubierto, entre otras piezas de gran valor arqueológico, éste al que hago referencia.
Se trata de un artefacto de cobre que es una réplica exacta de aquella columna del mismo metal que fuera mostrada por los mitimaes cañaris en Lima al cronista que le trasmitió a la posteridad.

No hay comentarios:

Publicar un comentario